Chỗ vết cắn điển hình của côn trùng thường là các sẩn ngứa. Vị trí đặc biệt của sang thương cũng có thể tùy loại côn trùng: vết cắn của rệp giường thường ở cổ, thân mình; của ve thường ở cẳng chân; muỗi cắn thường ở mặt, tứ chi…
CÔN TRÙNG CẮN:
Các vết cắn của côn trùng luôn luôn là vấn đề khó chịu cho tất cả mọi người. Phản ứng ngoài da thường gặp nhất là tình trạng ngứa ngáy dữ dội nơi bị cắn, nổi hồng ban sưng phù, tróc vẩy. Một số trường hợp da có thể có phản ứng nổi mụn nước, bóng nước và các nốt dạng hạch lympho. Phản ứng toàn thân do các côn trùng thuộc bộ Cánh màng _ Hymenoptera (ong, kiến) đốt có thể đưa đến sốc phản vệ nguy hiểm đến tính mạng.
1. Sinh lý bệnh
Các vết cắn của côn trùng ban đầu chỉ gây nên những vết thương rất nhỏ nhưng sau đó sẽ sưng to do phản ứng miễn dịch của cơ thể đối với kháng nguyên từ lông, ngòi của côn trùng hay từ vết cắn đưa vào. Thời gian diễn tiến của phản ứng đối với vết cắn của côn trùng tùy thuộc vào cơ chế miễn dịch. Các sang thương da dạng tổ ong phản ứng tức thì tại chỗ bị cắn qua trung gian của globulin miễn dịch E (IgE). Tiếp theo đó, các nốt sưng phù, sẩn ngứa, mụn nước xuất hiện trong vòng 48 giờ sau khi bị cắn, đốt. Đây là các biểu hiện của phản ứng mẫn cảm muộn, miễn dịch trung gian tế bào type IV, đối với các kháng nguyên do vết cắn, vết đốt gây ra.
Trong một số ít trường hợp khác, các sang thương xuất hiện do độc tố đưa vào từ các vết đốt, vết cắn .Thí dụ: các vết cắn của loài nhện nâu có thể gây tình trạng hoại tử mô lan rộng do tổn thương nội mạc qua trung gian bạch cầu đa nhân trung tính dưới tác dụng của độc tố Sphingomyelinase D.
Men Hyaluronidase chứa trong nọc độc của côn trùng sẽ giúp độc tố lan tỏa và gây hoại tử mô trên diện rộng.
2. Dịch tễ học
Ngòi và các vết cắn của côn trùng là vấn đề quan trọng xảy ra ở khắp nơi trên thế giới.
Các loại côn trùng thường gặp : ruồi, muỗi, côn trùng ngành Tiết túc _ Arthropod ( ong, kiến, nhện, ve, rết, bọ chét, bò cạp, rệp…). Chúng hiện là các vectors truyền bệnh nguy hiểm ở Mỹ cũng như ở châu Á, châu Phi, Mỹ Latinh.
– Chủng tộc: có ít dữ liệu thống kê phân tích sự khác biệt giữa các chủng tộc đối với mối nguy hiểm do côn trùng cắn. Trên thực tế, có hiện tượng một số người dễ hấp dẫn côn trùng hơn người khác nhưng sự khác biệt này dường như có liên quan đến thân nhiệt, mùi của cơ thể, sự sử dụng các loại dầu thơm, sự bài tiết CO2…chứ không có sự liên quan đến chủng tộc. Tương tự, sự khác biệt về các phản ứng cá nhân khi bị côn trùng cắn là do tình trạng miễn dịch của từng người, không phải do chủng tộc. Các chủng tộc có da sậm màu thường bị chứng thiếu men glucose-6-phosphate dehydrogenase
(G-6-PD) và phải dùng Dapsone khi điều trị các vết cắn nguy hiểm của loài nhện nâu.
– Giới tính: Không có sự khác biệt liên quan đến giới tính đối với việc côn trùng cắn.
– Tuổi: Trẻ em có thể dễ nhạy cảm đối với loài nhện đen.
3. Lâm sàng
Chỗ vết cắn điển hình của côn trùng thường là các sẩn ngứa. Vị trí đặc biệt của sang thương cũng có thể tùy loại côn trùng: vết cắn của rệp giường thường ở cổ, thân mình; của ve thường ở cẳng chân; muỗi cắn thường ở mặt, tứ chi…
Bệnh nhân có thể bị ngứa ngáy nhiều. Nơi bị cắn nổi hồng ban sưng phù, tróc vẩy. Một số trường hợp da có thể có phản ứng nổi mụn nước, bóng nước và các nốt dạng hạch lympho. Phản ứng toàn thân do các côn trùng thuộc bộ Cánh màng _ Hymenoptera (ong, kiến) đốt có thể đưa đến sốc phản vệ nguy hiểm đến tính mạng.
4. Tác nhân gây bệnh
Việc nhận dạng chính xác loại côn trùng cắn rất quan trọng trong quyết định sử dụng kháng sinh điều trị phòng ngừa. Bệnh nhân cần chú ý đến việc có thể bắt giữ côn trùng cẩn thận hay chú ý mô tả đặc tính, hình dạng loại côn trùng đã cắn mình để giúp bác sĩ có hướng chẩn đoán và điều trị dễ dàng hơn. Thí dụ:
Image
– Loài ve thân cứng họ IXODIDAE:
+ Nhóm Ixodes là tác nhân truyền bệnh Lyme, sốt ve, nhiễm Ehrlichia chaffeensis (Ehrlichiosis).
+ Nhóm Dermacentor là tác nhân truyền bệnh Tularemia và RMSF (Rocky Mountain Spotted Fever).
+ Nhóm Amblyomma là tác nhân truyền bệnh Tularemia, RMSF, Ehrlichiosis.
+ Nhóm Rhipicephalus là tác nhân truyền bệnh RMSF, Ehrlichiosis, Rickettsia.
Image
-Loài ve thân mềm họ ORNITHODOROS : là tác nhân truyền bệnh nhiễm Borrelia duttonii (Borrelia relapsing fever)
Image
II. XỬ LÝ VẾT CẮN CỦA CÔN TRÙNG:
Nói về côn trùng trước tiên có thể kể đến là những lọai ruồi muỗi. Chúng có mặt hầu như ở khắp mọi nơi, trong những khu rừng khi bạn đi cắm trại, kể cả những vùng biển nơi có nhiều cây cối.Nếu đến những nơi có nhiều cỏ rậm rạp thì lại phải chú ý đến các lòai như bọ chét, ve, rận, rệp. Nếu là nơi nhiều cây cao thì lại phải chú ý đến sâu, nhất là lòai sâu róm, kiến, ong …Thân cây, gỗ mục thậm chí các tảng đá có thể là nơi yêu thích của các lọai như bọ cạp, nhện, rết…Đỉa thì ở dưới nước: ao, hồ. Vắt thì ở trên cạn, thường nằm dưới lá ẩm mục. Nếu tắm ở biển thì đôi khi bạn có thể bị sứa tấn công. Tóm lại đừng bao giờ nghĩ rằng chúng chỉ là những con vật bé nhỏ mà chúng ta mất cảnh giác. Hậu quả có thể rất nguy hiểm.
Trường hợp nhẹ nhất thì nọc đọc của những lòai vật này cũng làm bạn ngứa ngáy, khó chịu, nặng hơn là cảm giác đau nhức.
Trong thân của kiến khoang có chất pederin gây cháy bỏng da giống như chất cangtaridin của sâu ban miêu và chất phosphor ở con giời. Sau những ngày mưa lũ làm ngập đồng ruộng, ao, hồ, kiến khoang cùng côn trùng theo ánh sáng đèn bay vào nhà. Những người làm việc dưới ánh đèn bị côn trùng rơi vào cổ, mặt, thân mình vô tình giơ tay đập, quệt xiết mạnh làm cho chất pederin có trong côn trùng bám vào da. Có khi côn trùng rơi vào bể tắm, bồn tắm hoặc bám vào khăn mặt, quần áo.
Nọc độc của một số lòai chân đốt như rết, nhện, bọ cạp… có thể là chứa chất độc thần kinh hoặc một men gây sưng phồng, kết tập tiểu cầu, huyết khối. Chúng có thể mất dần đi hoặc gây loét da, hoại tử. Nọc côn trùng còn có thể gây triệu chứng toàn thân như sốt, lạnh, nôn, ban đỏ ngoài da, ngứa, vàng da, co cứng cơ, đau chuột rút, cứng cả một vùng, nhiễm khuẩn…Có những trường hợp nạn nhân lâm vào tình trạng cấp cứu nếu ong, kiến đốt nhiều. Da phồng lên, rát, đau có thể đến mức sốc phản vệ. Chỉ cần nhiều con ong, kiến lửa đốt, bệnh nhân đã có thể bị phù, mệt mỏi, nôn, ù tai, đông máu nội mạch rải rác, tiêu cơ vân, hoại tử ống thận cấp…Đỉa, vắt thì gây mất máu. Ruồi, muỗi thì ngòai việc gây khó chịu cũng có thể mang bệnh truyền nhiễm…
Để giảm nguy cơ nhiễm khuẩn vết thương do côn trùng cắn, chúng ta phải xử lý càng sớm càng tốt. Nếu để quá 6 giờ sau khi bị cắn, nguy cơ nhiễm khuẩn rất cao, đặc biệt với người cao tuổi và người suy giảm miễn dịch.
Việc trước tiên khi bị chúng cắn, hút máu chúng ta phải làm các bước sau:
• Lấy chúng ra: Các côn trùng hút máu nhỏ này có hàm răng rất cứng, bám vào da thịt rất bền bỉ. Khi nắm chúng kéo ra, thường ta chỉ bứt được thân hình của chúng, hàm răng vẫn còn bấu chặt vào da thịt của bạn. Hàm răng này dĩ nhiên không còn hút máu bạn được nữa, nhưng nó có thể gây nhiễm trùng hoặc những biến chứng tai hại khác. Vì thế, ta nên kéo chúng từ từ ra khỏi vết cắn. Làm như thế để chúng có thì giờ nhả ra. Đỉa thì sợ vôi hay xà phòng, bôi một trong 2 thứ này nó sẽ nhả ra.
Lửa có tác dụng hữu hiệu nhất trong việc bắt các côn trùng này phải nhả bạn ra. Dùng một cây nhang, một điếu thuốc cháy dở hơ vào chúng, cẩn thận kẻo bị bỏng. Sức nóng sẽ buộc chúng bỏ cuộc và rơi xuống đất.
Bạn cũng có thể dùng các chất như cồn, xăng, dầu nóng… nhỏ một giọt vào chúng, chúng sẽ tự động nhả ra. Những chất này có tác dụng chậm hơn lửa, và thường cần khoảng 5 phút.
Tìm cách khắc phục nốt cắn, như rút vòi ong cắn bằng cánh dùng nhíp nhổ, móng tay. Không để nguyên vòi trong da vì nó sẽ làm cho chất độc tiết ra nhiều.
• Sát trùng vết chích, vết cắn. Vết thương phải được tưới, hay tốt nhất là xịt có áp lực với nước sạch nhiều lần để loại bẩn và loại bớt vi khuẩn và các mô chết. Để giảm nguy cơ nhiễm khuẩn, ta nên rửa thật kỹ vết thương bằng xà phòng, sau đó mới bôi alcol hoặc các thuốc sát trùng khác. Phải xử lý vết thương càng sớm càng tốt . Nếu để quá 6 giờ sau khi bị côn trùng cắn mà chưa xử lý, nguy cơ nhiễm khuẩn sẽ rất cao. Lưu ý không bao giờ được khâu kín vết cắn, vết đốt của côn trùng lại ngay mà chỉ làm sạch, băng bó, cố định theo chức năng.
• Làm vết chích không bị ngứa,sưng hoặc nổi mận:
– Dùng một cục nước đá đặt lên vết chích chừng 5 phút.
– Dùng muối ăn trộn với chút nước cho sền sệt rồi thoa lên vết chích.
+ Nếu chỉ có vết đỏ: người bệnh chỉ cần điều trị tại nhà. Dùng nước muối loãng 9% hoặc nước vôi loãng chấm ngày ba đến bốn lần, tránh rửa nước nhiều, tránh kỳ cọ làm trượt da tróc vảy.
+ Nếu đau rát nhiều: có thể đến các cơ sở y tế chuyên khoa da liễu khám và điều trị bằng các loại thuốc như dung dịch yarish, dalibua, kháng sinh; các loại hồ làm dịu da như hồ nước. Bệnh có thể khỏi sau 1 tuần.
+ Nếu tổn thương nhiễm trùng hóa mủ: bệnh nhân có thể bôi bằng các dung dịch thuốc màu như eosine, milian, xanh metylen,… và sau đó nên đi khám bệnh ở các cơ sở y tế gần nhất hay gặp các bác sĩ chuyên khoa Da liễu để được hướng dẫn điều trị cụ thể, tránh các biến chứng đáng tiếc có thể xảy ra. Không nên sử dụng các phương pháp chữa dân gian như nhai gạo nếp, đậu xanh đắp lên vết thương, có thể gây nhiễm trùng nặng thêm.
III. PHÒNG NGỪA
– Khi ngủ kể cả ban ngày cần mắc màn, cho trẻ nằm trong nôi, cũi có phông màn che chống ruồi, muỗi và các loại côn trùng khác. Những người thường làm việc vào buổi tối dưới ánh đèn cần đóng cửa sổ hoặc lưới ngăn côn trùng bay vào, nhất là vào mùa mưa bão. Chú ý phát hiện những côn trùng ở trong nước tắm, khăn mặt, quần áo trước khi dùng.
– Có thể dùng các thuốc bôi chống muỗi thoa lên khắp người để chống muỗi và các côn trùng khác. Cẩn thận tránh không để thuốc dính vào mắt.
– Mẹo vặt dưới đây cũng có công hiệu rất tốt, và ít tốn kém hơn.
+ Pha thuốc tẩy vào nước tắm. Thuốc tẩy (chlorine) thường tiết ra mùi làm cho các côn trùng không dám đến gần. Trước khi đi cắm trại. Các hồ bơi thường cũng được sát trùng bằng chlorine, bạn có thể ngâm trong hồ bơi 15 phút trước khi khởi hành chuyến cắm trại ngoài trời của bạn. Mùi thuốc tẩy này giữ được côn trùng không dám tấn công bạn trong nhiều giờ.
+ Môi trường sống của chúng ta phải sạch sẽ, thông thóang. Ở những nơi nhiều cây cỏ, bụi rậm, ta có thể thực hiện một số biện pháp như dọn dẹp vệ sinh môi trường xung quanh khu vực nơi ở, gom xác cây mục, cỏ khô đem đốt để xua đuổi côn trùng, phun xịt thuốc diệt côn trùng những nơi um tùm rậm rạp cạnh khu dân cư.
+ Ngoài ra,các loại côn trùng thường nhạy cảm và thích đến những nơi có ánh sáng đèn huỳnh quang. Do đó ta có thể dùng đèn huỳnh quang để ngoài cửa dụ nó vào và tiêu diệt.
+ Khi côn trùng bò lên da, nên dùng tay hất xuống đất và dùng chân mang dép hoặc vật gì đó đập cho chết, tránh để dịch tiết của nó dính vào da.
BS. LÊ ĐỨC THỌ – Trưởng Khoa Da Liễu – BV Hoàn Mỹ Sài Gòn
